Кәсіподақ қауқарлы ма?

 Қазақстандағы кәсіподақтардың басты мәселесі - батыстық үлгідегі тәуелсіз және ықпалды кәсіподақтар әлі қалыптаспаған. Біздің елде кәсіподақтар ерекше күшке ие емес, көбінесе тек мемлекет немесе бизнес құралы болып табылады. Сондықтан бізге басқа суретті елестету қиын. Сонымен қатар, батыс кәсіподақтарының қызметі қазақ тілді БАҚ-та сирек жазылады.

Маңызды нүкте - бұл жазба ешқандай саяси ұстанымды білдірмейді, сонымен қатар академиялық контексте қолдануға арналмаған. Оның міндеті – жалпы кәсіподақтар туралы білімді жақсарту.
Кәсіподақтар жалдамалы жұмысшылардың бірлестігі ретінде (негізінен өнеркәсіптік салада) олардың өте қиын жағдайына және осы салада мемлекеттік реттеудің болмауына байланысты пайда болды.

XIX ғасырда Батыс Еуропа зауыттарындағы жұмыс күнінің орташа ұзақтығы аптасына бір демалыс күнімен 12-14 сағатты құрады. Жұмысшылардың арасында кәмелетке толмағандар көп болды, мысалы, 1839 жылы Ұлыбританиядағы зауыт жұмысшыларының 46%-ы 18 жасқа толмаған. Жұмысшылар тығыз, көп қоныстанған жерлерде өмір сүрді, өнеркәсіптік қалаларда шешек, қызылша және көкжөтел сияқты аурулардан болатын өлім ауылдық жерлерде төрт есе, құрысулардан он есе жоғары болды. Сонымен бірге, жалпыға бірдей сайлау құқығының болмауы жұмысшыларға саясаткерлерге әсер ету құралына ие болуға мүмкіндік бермеді.

Бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін батыс елдерінің үкіметтері кәсіподақтардың қысымымен, сондай-ақ коммунизмнің таралуын болдырмау үшін жеңілдіктер жасауға мәжбүр болды. 8 сағаттық жұмыс күні, әлеуметтік кепілдіктер, жалпыға бірдей сайлау құқығы, ұжымдық келісім құқығы енгізілді.

Батыс елдеріндегі кәсіподақтар саяси және экономикалық өмірде өте маңызды актор болып саналады. АҚШ – та 2014 жылы кәсіподақтарда жұмысшылардың 11% - ы, ЕО-да 22% - ы болды (бірақ Еуропалық Одақта үлкен айырмашылықтар бар-мысалы, Данияда жұмысшылардың 80% - ы кәсіподақ, ал Францияда тек 14%).

 Кәсіподақтар не істейді?

Еңбек жағдайлары туралы келіссөздер жүргізу және мұндай келіссөздердегі төтенше шаралар, ереуілдерге шығу туралы нақты келісімдер болады. Бірақ бұл кәсіподақтар жасайтын жалғыз нәрсе емес.

А) Біз олардың қызметінің басқа бағыттарында зерттеп көрдік:

 Саяси лобби.

Кәсіподақтар Саяси партиялар мен сайлау компанияларын қолдауға миллиондаған доллар жұмсайды. АҚШ-та кәсіподақтар негізінен демократтарды қолдайды, бірақ кейбіреулері (мысалы, полиция мен шекарашылар) республикашыларды қолдайды.

 2. Директорлар кеңестеріндегі өкілдік.

 Бірқатар елдерде кәсіподақ өкілдері компаниялардың директорлар кеңесінің мүшелері болып табылады және оны басқару туралы маңызды шешімдер қабылдауға қатысады. Германияда бұл тәжірибе заңмен бекітілген, басқа елдерде (Австрия, Дания, Ұлыбритания) компаниялар кәсіподақтармен жақсы қарым-қатынаста болу үшін немесе кәсіподақтар бірлестігі компания акционерлерінің бірі болғандықтан, мұндай шараларды өздері жасайды. Кәсіпорын директорының кадрлар жөніндегі орынбасары лауазымын осы кәсіпорындағы ең беделді кәсіподақтың өкілі алатын жағдай жиі кездеседі.

 3. Ұжымдық талаптар.

 Бір саладағы көптеген қызметкерлердің құқықтары бұзылған жағдайда кәсіподақтар оларға заңгерлік көмек көрсетеді және ұжымдық сотқа жүгінуге көмектеседі.

 4. Саяси наразылықтарға қатысу.

 Мысалы, Кәсіподақтар Франциядағы "сары көкірекше" қозғалысын қолдады, олардың талаптары еңбек құқықтарына аз ғана қатысты, негізінен салықтық реттеу және әлеуметтік саясат туралы болды.

 Б) Кәсіподақтарға сын.

 1. Кәсіподақтардың ықпалымен жұмысшылардың құқықтарын қорғайтын, бірақ бизнесті шектейтін және кедей топтарға нашар әсер ететін шаралар қабылданады. Мысалы, батыс Еуропада ең төменгі жалақының жоғары мөлшері төмен білікті жұмысшыларға кез-келген заңды жұмысқа орналасу өте қиын болуына әкеледі. Тағы бір мысал – белгілі бір кәсіптерді өте қатаң іріктеумен лицензиялау, бұл көптеген жұмысшыларға қол жетімділікті жабады.Бұған айқын дәлел АҚШ-тағы медицина саласы. Жалпы экономикаға теріс зияны бар, өйткені жасанды түрде жоғары жалақы тауарлардың қымбаттауына алып келеді.

2. Кәсіподақтардың болуы мигранттарға да зиян. Себебі кәсіподақтардың көші-қонға қатаң квоталарды лоббилеуі. Бұл жергілікті жұмысшылар үшін жоғары білікті емес жұмыс орындарын сақтап қалуға мүмкіндік береді, оларды аз жалақыға қанағаттанатын мигранттардан қорғайды. Кембридж экономисі Ха Джун Чхан өзінің 23 құпия кітабында: Швециядағы автобус жүргізушісімен мысал келтіреді, ол үнді әріптесінен 50 есе көп жалақы алады. Яғни, дамыған елде бола тұра бір жұмысты істейтін екі адамның жалақысындағы айырмашылық елу есе.

  3. Кәсіподақтар сонымен қатар тұтынушыларға үлкен зиян келтіретін ереуілдер үшін жиі сынға түседі. Кейде сонымен бірге аса маңызды емес себептерге байланысты ұйымдастырылады. Мысалы, Lufthansa ереуілі, компания жалақыны 7,8 пайызға көтерсе де,  кәсіподақ жалақыны 9,8% көтеру үшін күресті.

  4. Автоматтандыруды тежеу. Кәсіподақтардың жұмыс берушілерге қысымының арқасында автоматтандыру баяу жүреді, яғни тұтынушы қымбат тауарлар мен қызметтерді, қосымша сапасы нашар тауарларды алады.

 5. АҚШ-тағы полиция одағы ерекше назар аударуға лайық, оның лоббизмі полицияны теріс пайдалануға өте бейім заңдарға және сонымен бірге өте қаруланған полицияға ие болуға мүмкіндік береді. Бұл полицияның зорлық-зомбылық мәселесін арттырады.

 Дамушы елдердегі кәсіподақ жұмыстары.

Дамушы елдердегі жұмысшылардың проблемалары мақала басында айтқан ХІХ ғасырдағы еуропалық жұмысшылардың проблемаларына ұқсас. Нашар жұмыс жағдайлары, жалақының төмендігі, саяси өкілдіктің жеткіліксіздігі.                  Алайда, қазіргі жұмысшылардың құқықтарының нақты айырмашылығы-БҰҰ бағалауы бойынша дамушы елдердегі жұмысшылардың шамамен 60% - ы көлеңкелі секторда жұмыс істейді. Бұл кәсіподақтардың өз құқықтарын қорғау мүмкіндігі айтарлықтай шектеулі екенін білдіреді.                                                                                                                                                                                                                                                                                  Көптеген дамушы елдерде (Үндістан, Индонезия, Филиппин, Африканың көптеген елдері) кәсіподақтар саны өсуде. Нигерия, Сенегал және Оңтүстік Африка сияқты елдерде ең төменгі жалақы өсуде, өйткені кәсіподақтар тиімді жұмыс істейді. 2019 басында Үндістандағы кәсіподақтар екі күндік жалпыхалықтық ереуілді ұйымдастыра алды, оған 150 миллион адам қатысып, еңбек реформасына наразылық білдіріп, инвестициялар тарту мақсатында еңбек нарығын мемлекеттік реттеуді қысқартты.                                                                                                                                                                                                                                                                                                    Пандемия дамушы елдердегі жұмысшылардың жағдайына үлкен әсер етті. Кейбір компаниялар пандемияны жаппай жұмыстан босату үшін сылтау ретінде пайдаланды. Бангладеш, Камбоджа және Вьетнам сияқты елдердегі тоқыма және тігін өнеркәсібінің жұмысшылары іс жүзінде өмір сүруден айырылды, өйткені әлемдік сән брендтері бұрын орналастырған тапсырыстар үшін төлем жасаудан бас тартты. Банкроттық қаупіне тап болған көптеген жеткізушілер де жұмыстан босатылды. Тағы бір мысал Үндістандағы өндірістегі жазатайым оқиғалардың күрт өсуі болуы мүмкін, бұл жұмыс берушілер көбінесе ойланбастан өндірісті қолдау үшін адамдардың өмірін құрбан етеді.

 Қазақстандағы кәсіподақтар.

КСРО-да кәсіподақтар өндіріс басшылығымен тығыз байланыста болды және биліктің бақылауымен жұмыс жүргізді. КСРО ыдыраған кезде Қазақстанда жұмыс берушілердің қызметіне кәсіподақтық бақылау институты жоғалды.                  Бүгінгі таңда Қазақстандағы жұмысшылардың 40 пайызға жуығы кәсіподаққа мүше деген ақпарат бар. Бірақ бұл қағаз жүзінде ғана, тәжірибеде бұл санның азаятыны анық. Себебі халықтың басым бөлігі кәсіподақты «демалысқа жолдама беретін ұйым», «мерекеде сыйлық беретіндер» ретінде көретіні жасырын емес. Кәсіподақ жұмысының әлсіздігі түрлі еңбек дауларының шешімін тез таппауынанда байқалады.                                                                                        Қазақстандағы кәсіподақтардың батыс елдеріндегідей жұмыс істеуі және жұмысшылардың құқықтарын толық қорғауы үшін көптеген өзгерістер қажет: соның алғашқысы қоғамдық талқылауларда кәсіподақ тиімді құрал деген идеяны қоғамға түсіндіру жұмыстары жиі жүргізілуі керек. Мықты кәсіподақтың көмегімен сіз өзіңіздің еңбек құқығыңызды заңды түрде қорғай аласыз.

 Түйін.

Кәсіподақтар жұмысшылардың құқықтары үшін зұлым капиталистерге қарсы күресетін кейіпкерлер ретінде насихатталмауы керек, бірақ бізді өркендеуге жетелейтіннарықтың алдын алатын нашар адамдар ретінде де көрсетілмеуі керек. Олардың әрекеттерінің салдары әр түрлі акторларға әр түрлі әсер етеді және осы мақаладан кейін олардың қызметін түсіну оңайырақ болады деп үміттенемін.